Bağırsak Parazitleri

Bağırsak Paraziti Nedir ?

Bağırsak paraziti genellikle gözle görülmeyen yumurtaların ağızdan alınması sonucu, bunların gözle görülen kurtçuklara dönüşmesi ve sindirim sistemimizde yaşamaya başlamasıyla sonuçlanan bir enfeksiyon hastalığıdır. Parazitlerin neden olduğu enferksiyona enfestasyon denir. Bağırsak parazitlerinin boyu boyu 1-2 mm den başlayıp 1-2 metreye kadar ulaşabilen türleri vardır. Bağırsak parazitleri Türkiye'de de önemli sağlık sorunlarından bir tanesidir. Özellikle çocukları etkileyen bu parazitler, onların gelişimini büyük ölçüde engellemektedir.

Bağırsak parazitleri memelilerin bağırsak sistemine yerleşerek hastalık oluştururlar. Bağırsak parazitleri temizlik koşullarının yeterli derecede sağlanamadığı geri kalmış ve gelişmekte olan ülkelerde sıklıkla hastalık etkeni olarak tespit edilirler. Bağırsak parazitleri insanlara dışkı bulaşmış su ve besinlerden, hayvanlardan, parazit içeren az pişmiş veya çiğ etlerden, larvaların toprakla temas sırasında deriden içeri girmesiyle bulaşabilirler. Bağırsaklar dışında vücudun diğer bölgelerine de göç edebilirler.

Bağırsak parazitlerine bağlı iltihabı (enfeksiyonu) olan bazı kişilerde herhangi bir bulgu yokken bazı kişilerde, karın ağrısı, kramplar, kabızlık, gaz ve ishal görülebilir. Daha ciddi iltihabi durumlarda (enfeksiyonlarda), kilo kaybı, ateş, bulantı, kusma veya kanlı dışkılama saptanan belirtilerdir. Bazı parazitler ise kansızlığa, astıma, sinirliliğe, deri döküntülerine neden olabilirler.

Bu belirtiler başka hastalıklarda da saptanabileceği için parazit enfeksiyonlan mutlaka tanısı ile desteklenmelidir. Eğer bağırsak parazitinden şüpheleniliyorsa üç gün ard arda dışkıda parazit (parazitolojik) incelenmesi yapılmalıdır.

Ülkemizde Sık Rastlanan Bağırsak Parazitleri Nelerdir ?
Bağırsak Parazitlerinin Tanıları Nasıl Konur ?
Bağırsak Parazitlerinden Korunma Yolları Nelerdir ?

Ülkemizde sık rastlanan bağırsak parazitlerini üç gruba ayırmak mümkündür :

• Tek hücreliler : Entamoeba histolytica (amip), giardia lamblia, cryptosporidium parvum.
• Yuvarlak solucanlar : Enterobius vermicularis (kıl kurdu), ascaris lumbricoides (solucan), ancylostoma duodenale / necator americanus (kancalı kurtlar), trichuris trichuria (kamçılı parazit).
• Yassı solucanlar : Tenia saginata / tenia solium (sığır / domuz tenyası)

Entamoeba histolytica : Entamoeba histolytica tek hücreli bir parazittir. İki formu vardır (trofozoit ve kist formları). Trofozoit olarak bilinen formu canlı, çoğalan, hastalık oluşturan formudur. Kist olarak adlandırılan formu bulaşmada rol oynayan formudur, ancak uygun ortam koşullarında trofozoit formuna dönüşerek hastalık oluşturur. İnsandan insana bulaşır. Paraziti içeren dışkının su veya gıdalara bulaşmasıyla yayılır. Bu tip sular, işlenmeden (filtre edilmeden) ve gıdalar iyi temizlenmeden ağız yoluyla alınırsa “amipli dizanteri” oluşur.

Belirti ve bulgular : Sık tuvalet ihtiyacı, karın ağrısı, günde 10 kez kanlısümüklü (mukuslu) ishal, bazen ateş, sıvı kaybından dolayı derinin esnekliğinin azalması sıklıkla gözlenen belirtilerdir. Bazı olgularda bağırsak duvarında ülserlere veya bağırsak duvarını aşarak kan yoluyla karaciğere giderek karaciğerde apselerine neden olabilir.

Tanısı nasıl konur ? : Üç gün ard arda alınan dışkı örneği parazitoloji laboratuvarında, özel boyalarla (Trichrom) boyanarak incelenir. Özel boyama uygulanmadığında tanı şüphelidir. Amibe bağlı karaciğer apsesi şüpheli durumlarda ise kanda “amip mikrobuna” ba­kılması önerilir.

Korunma yolları : Kist bulaşını önlemek için suların dağıtılması konusunda doğru ve sağlıklı yöntemler uygulanmalıdır (doğru sanitasyon uygulanmalı). Çiğ tüketilecek sebze ve meyveler temiz suyla iyice yıkanmalıdır. Mümkünse şişelenmiş sular içilmeli ya da suların dezenfeksiyonunda iyot kullanılmalı veya 20 dakika kaynatıldıktan sonra içilmelidir.

Giardia lamblia : Giardia, insanlarda en sık rastlanan, özellikle içme suyundan bulaşan bağırsak parazitlerinden biridir. Kist şekliyle ağızdan alınan parazit ince bağırsaklara ve bazen safra kesesine yerleşir. Trofozoit şekilleri bağırsak duvarına yapışırlar. Bağırsak duvarına yapıştıkları için bağırsaklardan besinlerin emilimini engellerler. Kanalizasyon işçileri, ortak yaşanan ortamlardaki kişiler, kreş çocukları, huzur evindeki yaşlılar ve onların bakımlarıyla görevli personel, özellikle risk altındaki kişilerdir. Son yıllarda erkek homoseksüellerde saptanma yüzdesi artmaktadır.

Belirti ve bulgular : Kramp şeklinde karın ağrısı, bağırsaklarda gaz, açık renk dışkılama, yağ emilimin bozulması, titremeler, mide şişkinliği ve ishal enfeksiyonun belirtileridir. Dışkılama yağlı ve oldukça kötü kokulu olur.

Tanısı nasıl konur ? : Giardia’ya bağlı ishal şüphesinde dışkıda parazit incelemesi altı defaya kadar tekrarlanmalıdır. Dışkıda parazitin kist formu veya çok yoğun ishal olgularında trofozoit formu görülür. Kist formunun tespit edilmesi için lugol ve seram fizyolojikle rutin parazit inceleme tekniği kullanılır. Trofozoit formunun tespit edilmesi için ise bir boyama yapılır. Aynı zamanda immün boyama “direkt floresan antikor (DFA) testi’de tanı için kullanılan bir başka testtir.

Korunma yolları : Kist bulaşını önlemek için suların dağıtılması konusunda doğru ve sağlıklı yöntemler uygulanmalıdır (doğru sanitasyon uygulanmalı). Özellikle tarımda insan dışkısı içeren sular sulama suyu olarak kullanılmamalıdır. Mümkünse şişelenmiş sular içilmeli ya da suların dezenfeksiyonunda iyot kullanılmalı veya 20 dakika kaynatıldıktan sonra içilmelidir. Çiğ tüketilecek sebze ve meyveler temiz suyla iyice yıkanmalıdır.

Cryptosporidium parvum : Cryptosporidium; 12 yaş altındaki çocuklarda kendiliğinden iyileşen ishale neden olur, sulardan bulaşır. Bağışıklık sistemi sağlam olan kişilerde ishale ve karın ağrısına neden olur, 10-15 gün içinde kendiliğinden iyileşir. Ancak, bağışıklık sistemi zayıflamış olan, kanser hastalarında veya AIDS hastalarında sıvı kaybına bağlı olarak ölümlere neden olabilir.

Belirti ve bulgular : Bağışıklık sistemi normal olan kişilerde, bulantı, hafif ateş, karın ağrısı, iştahsızlık, günde 5-10 sulu dışkılama, daha sonra kabızlık gelişebilir. Bağışıklık sistemi zayıflamış kişilerde ise belirtiler sistem belirtileriyle sınırlı kalmaz, solunum problemleri, safra kesesi sarılık, pankreas iltihabı gibi bağırsak dışı bulgular saptanabilir.

Tanısı nasıl konur ? : İshal şeklindeki dışkı genellikle çok fazla dışkı parçası içermez buna karşın çoğunluğu sulu ve yapısı sümüksüdür (mukus içerir). Ard arda üç defa alınan dışkı örneğinden dışkı yayması hazırlanır ve uyarlanmış (modifiye) aside dirençli boyama ile boyanır. Yaymada ookist isimli yapılar gözlenirse Cryptosporidium tanısı konur. Negatif sonuç vermek için en az 5-6 örnek in­celenmelidir. DFA tekniği de tanıda kullanılabilir.

Korunma yolları : Ookist isimli yapıların bulaşını önlemek için suların dağıtılması konusunda doğru ve sağlıklı yöntemler uygulanmalıdır (doğru sanitasyon uygulanmalı). Özel­likle tarımda insan dışkısı içeren sular sulama suyu olarak kullanılmamalıdır. Mümkünse şişelenmiş sular içilmeli ya da suların dezenfeksiyonunda iyot kullanılmalı veya 20 dakika kaynatıldıktan sonra içilmelidir. Çiğ tüketilecek sebze ve meyveler temiz suyla iyice yıkanmalıdır.

Enterobius vermicülaris ( kıl kurdu ) : Kıl kurdu çocuklarda en sık rastlanan parazittir. Erişkin şekli kıl gibi görüldüğü için halk arasında kıl kurdu adını almıştır. Sadece insanlarda parazit özelliği vardır (parazitlik yapar). Kıl kurdu tüm dünya üzerinde yaygındır. Yumurtasının ağızdan alınması sonucu parazit kalın bağırsaklara yereşir ve dişisi geceleri makattan çıkarak günde yaklaşık 15.000 yumurta bırakır. Kıl kurdu küçük çocuklarda makat kaşınması sırasında yumurtalar eller aracılığıyla ağıza taşınır ve çocuk kendi kendine tekrar iltihabı bulaştırır (enfekte eder) ve buna “otoenfeksiyon” denir. Bazı durumlarda kıl kurdu yumurtaları makat çevresinde olgunlaşır larvalar makattan içeri girerek tekrar enfeksiyona neden olur(retroenfeksiyon). Etrafa yayılan (çarşaf, divan örtüsü, kanape gibi) yumurtaların kazara solunmasıyla, yutağa gelen yumurtalar yutularak enfeksiyon oluşabilir. Enterobius son derece bulaşıcı bir parazittir.

Belirti ve bulgular : En tipik belirtisi makat bölgesinde kaşıntıdır. Bunun yanısıra uykusuzluk, sindirim sistemi bozuklukları, karın ağrısı, gerginlik ve sinirlilik saptanan bulgulardır.

Tanısı nasıl konur ? : Dışkıda Enterobius vermicularis yumurtası parazitolojik inceleme ile saptanır. Daha etkili olan yöntem ise “seloteyp yöntemidir” bir mikroskop camı (lam) üzerine yapıştırılmış olan seloteyp çocuğun veya şikayeti olan kişinin makat bölgesine, sabah tuvalete gitmeden, yıkanmadan, yataktayken bir kaç kere yapıştırılır, seloteyp tekrar bu cam (lam) üzerine yapıştırılır ve parazitoloji laboratuarına gönderilir. İncelemede parazitin makat bölgesine bıraktığı yumurtalar görülür. Bazı durumlarda hasta kişilerin iç çamaşırlarında ya da makat bölgesinde çok küçük olan kıl kurtları görülebilir.

Korunma yolları : Başlıca korunma yolu ellerin yıkanmasıdır. Ayrıca iltihabı almış (enfekte olan) bireyler tedavi edilerek yumurta bulaşının önlenmesi sağlanmalıdır.

Ascaris lumbricoides ( solucan ) : Tüm dünyada yaygındır. Günde 200.000 yumurta bırakır. Yumurtaların hastalık oluşturabilmesi için toprak veya dışkıda 30 gün kadar kalması gereklidir. Sadece insanlarda parazit özelliği vardır (parazitlik yapar). Daha çok uygun koşullarda hazırlanmamış dışkı bulaşı olan gıdalardan ve sulardan bulaşır. Ağızdan alındıktan sonra, larva formu bağırsaklarda ortaya çıkar oradan kan yoluyla karaciğer, kalp, akciğerleri geçer, akciğer keselerine (bronşlara) gelir öksürük sırasında yutulur ve ince bağırsaklarda erişkin formuna gelişir. Bu göç sırasında karaciğer, apandisit (appendiks) gibi çeşitli organlarda, yerleşerek erişkin formuna gelişebilir.

Belirti ve bulgular : Göç eden larva; iltihabi reaksiyonlara, öksürüğe, kanlı balgam, ateş, deri döküntüsüne, zatürreeye, kan hücrelerinden birisi olan eozinofillerin artışına neden olabilir. Erişkin haldeki formlar ise; bulantı, kusma, karın ağrısı, ishal, kilo kaybı, iştahsızlık, sinirlilik, burun kaşıntısı, salya, karın zarı iltihabı, bağırsak tıkanmalarına, ağızdan, burundan, makattan çıkmaya ve bulundukları organa özgü problemlere; safra kanallarına yerleşmesi, karaciğer apsesi, pankreas iltihabı, apandisite, sarılığa neden olurlar.

Tanısı nasıl konur ? : Dışkıda yumurtalarının görülmesiyle tanı konur.

Korunma yolları : Bulaşı engellemek için, parazit iltihabı olan kişilerin tedavisi gerekmektedir. Suların dağıtılması konusunda doğru ve sağlıklı yöntemlerin kullanılması (doğru sanitasyon uygulanmalı), el yıkamanın doğru ve sık olarak uygulanması önerilmektedir. Çiğ tüketilecek sebze ve meyvelerin iyice yıkanması gerekmektedir.

Ancylostoma duodenale / necator americanus ( kancalı kurt ) : Sadece insanlarda parazit özelliği vardır (parazitlik yapar). Kancalı kurt özellikle Doğu Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinde saptanmaktadır. Kancalı kurt larvasının deriden içeri girmesiyle hastalık başlar. Kancalı kurt larvası kan yoluyla karaciğer, kalp, akciğerleri geçer, akciğer keselerine (bronşlara) gelir öksürük sırasında yutulur ve ince bağırsaklarda erişkin formuna gelişir.

Belirti ve bulgular : Deriden giriş bölgesinde kaşıntı, deride reaksiyon oluşur. Akciğerlere göç sırasında zatürree (pnömoni) gözlenebilir. Bağırsaklarda kanamalara, ishale ve parazi­tin kan emmesinden dolayı kansızlık oluşur.

Tanısı nasıl konur ? : Dışkıda yumurtaların görülmesiyle tanı konur.

Korunma yolları : Çok yaygın olarak saptandığı yerlerde deniz kenarında ve toprakta çıplak ayakla gezmemek alınabilecek önlemlerin başında gelmektedir. Ayrıca ancylostoma duodenale yumurtasının alınmasıyla da bulaşabileceği için tüketilecek çiğ sebze ve meyvelerin iyice yıkanması gerekmektedir.

Trichuris trichuria ( kamçılı parazit ) : Erişkini kamçıya benzediği için kamçılı parazit adını almıştır. Yumurtasının ağız yoluyla alınmasıyla hastalık oluşturur. Yumurtanın dış ortamda yaklaşık bir ay kadar gelişmesi gereklidir. Kalın bağırsaklara yerleşir.

Belirti ve bulgular : Kanlı ishal, kilo kaybı, karın ağrısı, karın bölgesinde hassasiyet, gelişme geriliği kansızlık gözlenen belirtilerdir. Ağır ishalli olgularda tüm makatın dışarı çıkması görülebilir.

Tanısı nasıl konur ? : Dışkı örneğinde yumurtalarını görülmesiyle tanı konur.

Korunma yolları : Güvenli olmayan gıdalar tüketilmemeli, kaynağı belli olan temiz sular kullanılmalı, sebze ve meyveler iyi yıkanmalı, çiğ et ve et ürünleri yenmemeli, etler iyi pişirilmeli, eller sık sık sıvı sabunla yıkanmalıdır.

Tenia saginata / Tenia solium ( sığır / domuz tenyası ) : Tenya, halk arasında “abdest bozan“, “şerit” olarak adlandırılır. İyi pişmemiş/çiğ sığır/domuz etinin tüketilmesiyle bulaşır. Sığır/domuz yumurtaları alır, parazitin larvası bu hayvanların dokularına yerleşir. İnsanlar bu larva içeren etleri az pişmiş ya da çiğ tükettiğinde, bağırsaklarında erişkinleri gelişir. Bir süre sonra erişkin bağırsaklara sığmamaya başlayınca, olgunlaşınca parça parça kendini bırakır. Hastaların bunu engellemesi mümkün değildir. Bu nedenle abdest bozan adını almıştır.

Sığır tenyasının yumurtasının ağız yoluyla alınması, iltihabi durum (enfeksiyon) gelişmesine neden olmazken, domuz tenyasının yumurtasının alınması insanların dokularına larvasının yerleşmesine neden olarak hastalık oluşturabilir.

Belirti ve bulgular : Hastalık genellikle belirti vermez, hasta dışkısında “şerit” parçacıklarını görünce doktora başvurur. Karın ağrısı, ishal, bulantı, halsizlik, kilo kaybı görülebilir.

Tanısı nasıl konur ? : Dışkıda parazitin yumurta ve şerit parçacıklarının görülmesi ile tanı konur. Seloteyp denilen bir yöntem de parazit yumurtalarını göstermek için kullanılabilir.

Korunma yolları : İnsan dışkısının çevreye dağılmasına, gübre olarak kullanılmasına mâni olarak, tedbirler almalıdır. Etlerin yeterli miktarda pişirilmesi tenya larvalarını parçalar. Sığır eti iyice pişirilmeli, çiğ köfte ve benzeri yiyeceklerden kaçınılmalıdır. Tuvaletten sonra yeterli el yıkama ve daima uygun hijyen hastalığın yayılmasını önler.